Podróż Malbork, Żuławy i Kociewie

Jak przystało na Małą Holandię, na Żuławach Wiślanych są depresje, poldery, krowy holenderki, kanały, wiatraki (niestety nieliczne) i iście niderlandzkie pejzaże. Do 1945 roku mieszkali tu też potomkowie holenderskich osadników, którzy przybywali na te tereny od połowy XVI wieku. Wprawdzie duża część Żuław była już wówczas zasiedlona, lecz na terenach depresyjnych w pobliżu jeziora Drużno i na północy Żuław było jeszcze sporo wolnej ziemi. Holenderscy protestanci uciekali ze swego kraju przed toczącymi się tam od wielu lat wojnami religijnymi  i prześladowaniami, które wzmogły się za panowania królowej Anny, regentki Niderlandów. Jedną z grup, szukających azylu w Rzeczypospolitej była protestancka sekta mennonitów, nazywana tak od imienia swego przywódcy - Menno Simonsa. Mennonici byli zwolennikami anabaptyzmu, czyli udzielania chrztu osobom dorosłym i radykalnymi pacyfistami.

Niderlandzcy przybysze przywieźli z sobą dużą wiedzę rolniczą i umiejętności budowy systemów melioracyjnych i swą pracą przyczynili się do zagospodarowania sporej części Żuław. Sytuacja menonitów zmieniła się po rozbiorach Rzeczypospolitej. Wielu z nich, nie mogąc pogodzić się z rygorami narzuconymi przez władze Pruskie, obejmującymi m. in. przymusową służbę wojskową emigrowało do Rosji, a następnie do Ameryki. Pozostali, ulegli z czasem germanizacji i po II wojnie światowej zostali wysiedleni do Niemiec. Dziś ich już na Żuławach nie ma. Pozostały po nich charakterystyczne domy, poldery, no i cmentarze. Zmarłych Mennonitów początkowo chowano na katolickich lub ewangelickich cmentarzach parafialnych. Prawo do założenia własnych nekropolii uzyskali dopiero w XVIII wieku. Do dziś zachowało się ich kilka. Największym cmentarzem mennonickim jest cmentarz w Stogach Malborskich, niewielkiej wsi, do której dotrzemy skręcając w prawo z szosy Malbork - Tczew.

Zainteresowanym historią i pejzażami Żuław polecam także ciekawą relację Zfiesza - "O Żuławach (nie do końca)".

Stary Targ powstał na terenie zamieszkiwanym od 2500 lat. W okolicy wsi odnaleziono ślady pochówków z wczesnej epoki żelaza (z lat 650-125 p.n.e.) i z okresu rzymskiego (z lat 125-375 n.e.). We wczesnym średniowieczu obszar ten zasiedlony był przez Prusów.

W latach 1215-1216 biskup misyjny Prus - Chrystian założył tu parafię. Osada została jednak zniszczona prawdopodobnie w XIII wieku. Ponowne jej zasiedlenie, wraz z pierwszą lokacją wsi na prawie chełmińskim, miało miejsce w latach 1271-1276, za sprawą komtura dzierzgońskiego Hermanna Schonberga. Znalazła się ona wówczas w granicach państwa krzyżackiego, w komturii dzierzgońskiej. Wieś była wówczas zapewne osadą targową, w związku z czym nazwano ją w 1323 roku Aldemork. Pierwszy drewniany kościół stanął jednocześnie z lokacją, zaś w roku 1325 wzniesiono gotycki kościół parafialny p.w. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza, który był  pierwszą budowlą murowaną we wsi.

W 1410 roku w pobliżu Starego Targu miał miejsce jednodniowy postój wojsk polsko-litewskich, zmierzających na Malbork po rozbiciu armii krzyżackiej na polach Grunwaldu. Z tego też czasu pochodzi, po raz pierwszy użyta polska nazwa Stary Targ, wymieniona w kronice Jana Długosza.

Dwa wieki później miejscowość zapisała się na kartach historii, gdy w dawnym folwarku Stary Targ został zawarty 26 października 1629 roku - znany z historii jako altmarski, gdyż używano wówczas niemieckiej nazwy wsi Altmark - sześcioletni rozejm między Zygmuntem III Wazą a Gustawem II Adolfem, kończący wojnę między Polską i Szwecją. Przy negocjacjach pośredniczyła Francja. Na jego mocy Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny i Ekwiszty oraz porty w Prusach Książęcych, z wyjątkiem Królewca, zaś Sztum Malbork i Iławę oddano w zarząd elektorowi brandenburskiemu. Podczas drugiej wojny szwedzkiej, tzw. „potopu” w latach 1655-1660 żołnierze Karola X Gustawa zniszczyli i ograbili wieś, w tym również starotarską świątynię. Odbudowano ją wkrótce po zakończeniu wojny. 

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, Stary Targ znalazł się w granicach Królestwa Pruskiego. W 1807 roku, podczas wojny napoleońskiej, miał miejsce wielki pożar wsi, który zniszczył również górną, drewnianą część kościoła. W 1821 roku naprawiono ją, a w 1869 roku rozebrano drewnianą część i na jej miejsce wzniesiono murowaną ośmioboczną kondygnację, zakończoną ostrosłupowym dachem, wg projektu jednego z największych architektów XIX wieku, Karola Fryderyka Schinkla. W latach 1905-1906 zbudowano nowy kościół, który zachował się do dziś. 

Od połowy XIX wieku, wieś zaczęła przybierać charakter małego miasteczka. Oprócz kościoła istniała tu już od 1887 roku poczta ze stacją telefoniczną, bank i dwuklasowa szkoła katolicka, a wśród zabudowy - kilka domów o charakterze reprezentacyjnym. Główna ulica była brukowana. Spis ludności z 1910 roku wykazał, że we wsi mieszkało w tym czasie 778 Polaków i 241 Niemców. W plebiscycie, który odbył się w lipcu 1920 roku, większość mieszkańców Starego Targu głosowała za Polską. O przynależności wsi do Niemiec zadecydowały jednak głosy mieszkańców innych miejscowości gminy. W latach 1929-1930 został wybudowany kościół ewangelicki, murowany z cegły, nakryty masywnym dwuspadowym dachem, z dominującą, ośmioboczną wieżą. Kościół ten istniał do 1945 roku. W 1929 roku otwarto też w Starym Targu polską szkołę. W okresie międzywojennym, obok wymienionych budowli we wsi znajdowały się dwie plebanie, 3 cmentarze; katolicki, ewangelicki i żydowski, kilka sklepów kolonialnych, 2 zajazdy, stacja benzynowa, dom kultury, dom opieki społecznej, dwa młyny, wiatrak i młyn o napędzie elektrycznym, 3 kuźnie, 2 piekarnie i 2 domy podcieniowe. Niektóre z tych budowli, o częściowo zmienionym wyglądzie, a niekiedy funkcji, przetrwały do dzisiejszych czasów. Od 1945 roku miejscowość przynależy do Polski.

Wieś Rodowo powstała około 1285 roku. Była wówczas własnością Dietricha Stange, który otrzymał ziemię od biskupa pomezańskiego Henryka. Po śmierci Dietricha Stange, Rodowo - noszące nazwę Gross Rohdau lub Rodau, wskutek zamiany stało się ponownie własnością biskupią. Nie jest znana dokładna data ani pierwszy przywilej lokacyjny wsi. Wiadomo, że w roku 1361 biskup pomezański Mikołaj lokował Rodowo na prawie chełmińskim na prośbę sołtysa Segeharda. Wkrótce po założeniu, na początku XIV wieku powstała w Rodowie parafia katolicka. Istniejący wówczas kościół został spalony w czasie tzw. wojny głodowej, toczonej z zakonem krzyżackim w 1414 roku. W wyniku kolejnych wojen polsko-krzyżackich toczonych w XV i na początku XVI wieku, a także wskutek rozruchów ludności pobliskiego Riesenburga (dzisiejszych Prabut), w 1455 roku wieś doznała dużych zniszczeń. 

W roku 1561 nowy przywilej lokacyjny dla Rodowa wystawił książę Albrecht Hohenzollern, zaś w 1570 roku wieś stała się własnością radcy książęcego Wenzela Schack von Stangenberga. W rękach tej rodziny, która zmieniła nazwisko na Schack von Wittenau wieś pozostawała przez następne 200 lat. W końcu XVIII wieku Rodowo było wsią szlachecką. Kościół protestancki w Rodowie powstał wraz z parafią w 1624 roku. Nowy kościół (obecnie katolicki) wybudowano w roku 1754. Około roku 1890 powstała w Rodowie szkoła. W roku 1900 założono mleczarnię i Towarzystwo Mleczne, a od 1891 roku działało krótko Towarzystwo Gospodarcze. We wsi istniała sala katechetyczna oraz Turnhalle (sala ludowa). 

Po II wojnie światowej wieś nazywano początkowo Rudawą. W 1947 przyjęto urzędową nazwę Rodowo. 

W 1990 roku mieszkaniec Rodowa - Ryszard Rabeszko zorganizował we wsi plener malarsko-rzeźbiarski. Od 1993 roku inicjatywę tę przejął Wydział Rzeźby ASP w Gdańsku, a impreza uzyskała nazwę Międzynarodowego Pleneru Malarsko-Rzeźbiarskiego "Pole Sztuk". Do roku 2010 odbyło się łącznie 20 plenerów prowadzonych przez mieszkańca Rodowa, rzeźbiarza dra hab. ASP w Gdańsku Mariusza Białeckiego i jego żonę - malarkę Beatę Ewę Białecką, absolwentkę ASP w Krakowie. Rodowo z powodu tych działań artystycznych uzyskało nazwę "Wioski Cudów". Podczas realizacji filmu "Król Olch", reżyser Volker Schlöndorff zorganizował w Rodowie poligon dla statystów. Wieś i plener odwiedzał Jerzy Buzek. We wsi ustawiono wiele rzeźb Tomasza Skórki z gdańskiej ASP. 

Mikołajki Pomorskie leżą niedaleko Sztumu, na szlaku kolejowym z Gdańska do Warszawy. Teren, na którym znajduje się miejscowość, był zamieszkany już w epoce neolitu. Jako wczesnośredniowieczne siedlisko słowiańskie, wieś nosiła nazwę Borucin lub Boruty. W niemieckim źródle z 1248 roku pojawiła się niemiecka nazwa Niklausdorf. Miejscowość znajdowała się wówczas w granicach komturii dzierzgońskiej państwa krzyżackiego. Jeszcze w XIII wieku w Mikołajkach powstała samodzielna parafia. 

Dokument lokacyjny dla wsi wydał w 1438 roku wielki mistrz Zakonu - Paul Bellitzer von Russdorff (1395-1441). Po wojnie trzynastoletniej, na mocy II pokoju toruńskiego Mikołajki znalazły się w granicach nowo utworzonego województwa malborskiego. Miejscowy kościół popadł w ruinę w XVII wieku, został potem odbudowany, a potem ponownie zniszczony w czasie wojny północnej na początku XVIII wieku. W tym samym czasie większość wsi na tym terenie opustoszała także w wyniku epidemii cholery.

W Mikołajkach dużą część ludności stanowili Polacy, o czym świadczą nazwiska XVII-wiecznych sołtysów i proboszczów tutejszej parafii. W wyniku I rozbioru Polski z 1772 roku Mikołajki znalazły się w granicach Królestwa Prus. Na początku XX wieku nieznaczną przewagę miała w Mikołajkach ludność niemiecka (stanowiąca około 52% mieszkańców ).

W wyniku plebiscytu z lipca 1920 roku wieś pozostała w granicach Niemiec. Na terenie wsi prowadzona była jednak polska działalność kulturalno-oświatowa. W 1930 roku otwarta została szkoła polska. Podczas II wojny światowej wielu mieszkańców wsi zaangażowanych w tę działalność aresztowano lub wywieziono do więzień bądź obozów, wielu mężczyzn wcielono do Wehrmachtu. W 1945 roku Mikołajki znalazły się w granicach Polski.

We wczesnym średniowieczu istniał tu gród pruski Alyem, zdobyty w 1236 roku przez Krzyżaków, którzy na terenie dzisiejszego Rynku założyli folwark, a w latach 1326-1333 wybudowali zamek - siedzibę wójta zakonnego.  W 1377 roku arcyksiążę austriacki Albrecht III Habsburg, wspierający Zakon podczas zbrojnej wyprawy na Litwę, otrzymał rycerski pas. W darze wdzięczności pozostawił Sztumowi swoje barwy herbowe, które do dziś zdobią chorągiew miasta (biały pas na czerwonym polu).

Podczas wielkiej wojny polsko-krzyżackiej (1409-1411) Sztum został zajęty i spustoszony przez dowodzone przez Jędrzeja z Brochocic wojska polsko-litewskie, maszerujące spod Grunwaldu na Malbork. Po nieudanym oblężeniu zakonnej stolicy, w zamku sztumskim jeszcze przez 3 tygodnie polska załoga odpierała krzyżackie szturmy, oddając warownię dopiero na rozkaz Władysława II Jagiełły. Warto dodać, że w bitwie pod Grunwaldem brał udział również sztumski wójt Henryk Potendorf.

W roku 1416 wielki mistrz Michael Küchmeister von Sternberg nadał Sztumowi prawa miejskie. Miasto nosiło wówczas niemiecką nazwę Stuhm. Lokatorem miasta został Ambroży Gerhardt von Schönenberg. Leżące na wyspie miasto zostało otoczone murem z dwiema bramami oraz 11 basztami. W jakiś czas później, przeprowadzona została rozbudowa Sztumu, przy czym najbardziej przyczynili się do tego słynny budowniczy zakonny Mikołaj Fellenstein i mistrz murarski Hannus Bolle z Gdańska.

Po II pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią w 1466 roku Sztum i Malbork, wraz z ziemią chełmińską, Warmią i zachodnią częścią ziemi pruskiej (Pomorzem Nadwiślańskim) znalazły się pod protektoratem Korony Polskiej. Załoga krzyżacka opuściła jednakże warownię sztumską dopiero w styczniu 1468 roku. Urząd starosty objął Ścibor Bażyński, którego ród dzierżawił miasto i zamek do 1503 roku. W latach 1468–1772 Sztum był miastem powiatowym w województwie malborskim oraz miejscem sejmików tegoż województwa.

Wraz z upadkiem zakonu krzyżackiego miasto straciło swoje znaczenie. Od tego momentu zamek, jako twierdza osłonowa przed Malborkiem nie odgrywał już żadnej roli. Utracone przez Zakon tereny (bez Warmii) tworzyły autonomiczny kraj, powiązany z Koroną Polską unią personalną. W jakiś czas później, królowie polscy przestali uznawać postanowienia przywileju inkorporacyjnego dla Prus. Przeciw polskim planom aneksyjnym i o niezależność tej ziemi walczyli w XV i XVI wieku na drodze politycznej liczni obywatele Prus, m.in. Georg Kleefeld i wojewoda malborski Achacy Czerna (1485-1565). Ostatecznie, mimo sprzeciwu Stanów Pruskich, odrębność Prus Królewskich została zniesiona dekretem lubelskim z 1569 roku. W 1553 roku król Zygmunt II August potwierdził prawa miejskie dla Sztumu, którego polska nazwa pojawiła się po raz pierwszy w dokumentach kilkanaście lat później (w 1565 roku). W czasie reformacji, pod koniec XVI wieku, w Sztumie została utworzona parafia ewangelicka, a jej pierwszym pastorem został Georg Fabricius.

Spór o koronę szwedzką, pomiędzy polskim królem Zygmuntem III Wazą i królem szwedzkim Gustawem II Adolfem Wazą, doprowadził do konfliktu Polski ze Szwecją. Podczas pierwszej okupacji szwedzkiej (1626-1629) miasteczko uległo zubożeniu. Po przegranej bitwie pod Trzcianą w zamku sztumskim schronił się sam Gustaw II Adolf. Na mocy rozejmu w Starym Targu, miasto wraz z zamkiem znalazły się w rękach elektora brandenburskiego, aż do zawarcia następnego rozejmu w Sztumskiej Wsi w roku 1635. W 1655 roku, jeszcze przed upływem rozejmu, król szwedzki Karol X Gustaw, ponownie zaatakował Polskę. Sztum dostał się znów pod okupację szwedzką. Miasto popadło wówczas w nędzę, a jej dopełnieniem stał się wielki pożar w 1683 roku, podczas którego spłonął ratusz. Walka o dominację nad Bałtykiem kontynuowana była także w XVIII wieku. W wojnie północnej (1701-1721) Sztum został po raz kolejny obsadzony przez szwedzkie oddziały, a w latach 1709-1710 przez miasto przeszła epidemia dżumy, pochłaniając wiele ofiar.

Po I rozbiorze Polski Sztum znalazł się na terytorium Królestwa Prus. W roku 1818 roku utworzono powiat sztumski. W mieście zaczęli osiedlać się urzędnicy niemieccy i przedsiębiorcy, dzięki temu Sztum powoli rozwijał się. Ludność niemiecka w Prusach Zachodnich stanowiła wtedy około 50% liczby mieszkańców. Przeprowadzenie linii kolejowej z Torunia do Malborka (w 1883 roku), a także budowa zakładów przemysłowych spowodowały dalszy rozwój gospodarczy i demograficzny oraz zaowocowały inwestycjami w infrastrukturę miejską (budowa szpitala, rozbudowa kościoła parafialnego, założenie Banku Ludowego, rozpoczęcie budowy więzienia, elektryfikacja, budowa wodociągów). Starania o ściągnięcie do Sztumu jednostki wojskowej, podejmowane przez landrata Waltera von Auwersa, mające na celu gospodarcze ożywienie mocno zdominowanego przez rolnictwo okręgu sztumskiego, zostały w roku 1913 uwieńczone sukcesem. Zbudowane w Sztumie koszary, zostały ukończone jeszcze w tym samym roku i Sztum został miastem garnizonowym.

Po upadku cesarstwa niemieckiego w 1918 roku Sztum stał się centralnym punktem walki o sprawę polską na Dolnym Powiślu. Plebiscyt w 1920 roku przesądził o pozostaniu miasta w granicach niemieckich (za Niemcami opowiedziało się około 74% mieszkańców). W latach 1920-1939 na ziemi sztumskiej działały powstałe już wcześniej organizacje: Związek Polaków w Niemczech, Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne, Towarzystwo Młodzieży. Dzięki wsparciu ze strony Rządu Rzeszy doszło z końcem lat dwudziestych do gospodarczego ożywienia okolic Sztumu. Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów (1933) stało się to jeszcze bardziej widoczne, ale polityka nowych władz przyniosła represje, skierowane przeciwko żydowskim i polskim mieszkańcom powiatu. Utrwalone przez stulecia dobrosąsiedzkie współżycie pomiędzy Niemcami, Polakami i Żydami zostało teraz zniszczone. Do najbardziej smutnych wydarzeń z tego okresu zaliczyć należy spalenie synagogi w Sztumie w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku (w czasie tzw. Kristallnacht).

Po wybuchu II wojny światowej, od jesieni 1939 roku powiat sztumski należał do nowo utworzonego Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. W czerwcu 1941 roku  rozkwaterowane zostały w Sztumie oddziały Dywizji Piechoty "Greif" (Gryf), maszerującej na wschód. Z załamaniem się frontu wschodniego zakończyło się spokojne życie mieszkańców Sztumu. Na krótko przed wkroczeniem rosyjskich oddziałów ewakuowano na zachód prawie 90% mieszkańców Sztumu. 25 stycznia 1945 roku Sztum został bez walki zajęty przez oddziały sowieckie. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do miasta wiele budynków w Sztumie zostało podpalonych. W następstwie tego centrum miasta zostało zniszczone w 50%. Po zakończeniu wojny miasto zostało przyłączone do Polski.

Kmiecin, noszący ongiś nazwę Fürstenau, to spora wieś na obszarze Żuław Wiślanych, leżąca niedaleko szosy E-7 w powiecie nowodworskim. Jadąc z Warszawy do Gdańska (lub odwrotnie) warto tam na chwilę zboczyć aby zobaczyć ciekawy, średniowieczny kościół p.w. św. Jadwigi Królowej Polski.

 Pochodzi on z roku 1344 i jest budowlą o drewniano-murowanej konstrukcji i unikatowym na Pomorzu pięknym szczycie z bogatymi wnękami od strony wschodniej. Drewniana konstrukcja kościoła wzniesiona jest na planie kwadratu, a wieża o konstrukcji szkieletowej z ośmioboczną izbicą, została dobudowana do pierwotnej bryły w 1697 roku. Wieżę warto zobaczyć przede wszystkim ze względu na charakterystyczne szerokie podcienia (tzw. soboty), otaczające dolną kondygnację - rzadko spotykany element architektoniczny na Pomorzu. Wewnątrz świątyni zachował się XVII-wieczny, polichromowany, drewniany ołtarz, barokowy chór i bogato rzeźbione organy z końca XIX wieku, natomiast w zakrystii można podziwiać ciekawe sklepienie gwiaździsto-kryształowe. Na teren kościoła prowadzi zabytkowa brama wjazdowa, datowana na 1786 rok, a przeniesiona w XX wieku z dworu w pobliskim Eschenhorst - dzisiejszej Jesionnej. Przez długie lata swej historii kościół był świątynią ewangelicką, a od 1981 roku jest siedzibą reerygowanej parafii rzymskokatolickiej. 

Koszwały, zwane dawniej Gottswalde, to wieś o średniowiecznym rodowodzie, leżąca na Żuławach u wrót Gdańska, przy szosie E-7. 

Przywilej lokacyjny dla tej osady wystawił wielki mistrz krzyżacki Luter z Brunszwiku w 1334 roku. Zapewne więc, już w połowie XIV wieku powstała tutaj pierwsza świątynia, która 200 lat później została zamieniona na zbór luterański. Po zniszczeniach z czasów "potopu", w 1672 roku wystawiono na tym samym miejscu nowy budynek o konstrukcji szkieletowej, który został spalony pod koniec II wojny światowej. Obecnie zastąpił go nowoczesny kościół. W trakcie porządkowania terenu wokół kościoła (czyli dawnego cmentarza) znaleziono 5 płyt nagrobnych z XVII-XVIII wieku, które po konserwacji umieszczono na zewnętrznych ścianach nowej świątyni. 

We wsi zachował się też zabytkowy dom podcieniowy z 1792 roku. Majestatyczna bryła budowli wznosi się na niewielkim, sztucznie usypanym pagórku tuż przy szosie. Pośrodku fasady umieszczono podcień o siedmiu drewnianych słupach arkadowych. Dom jest murowany z cegły. Szczyty mają konstrukcję szkieletową, o ozdobnym układzie belek i wypełnione są cegłą holenderką.

Steblewo (dawniej Stüblau) to wieś położona na obszarze Żuław Gdańskich. 

Pierwsze historyczne wzmianki o miejscowości pochodzą z roku 1298. Po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków miejscowość wchodziła w obręb posiadłości komturii gdańskiej (lata 1308-1454). W roku 1343 wielki mistrz Zakonu Ludolf König von Wattzau, pełniący urząd w latach 1342-1345 wydał przywilej lokacyjny dla Henryka Wernersdorfa. Od II pokoju toruńskiego w roku 1466, wieś stanowiła własność Gdańska. Podczas wojen szwedzkich w XVII wieku wieś została wielokrotnie złupiona i podpalona przez wojska szwedzkie. W efekcie I rozbioru Polski, w roku 1772 dostała się pod zabór pruski. W okresie międzywojennym od listopada 1920 roku do września 1939 roku wieś znajdowała się na terytorium Wolnego Miasta Gdańsk. Po II wojnie światowej Steblewo powróciło do Polski.

Przejeżdżając przez Steblewo warto zwrócić uwagę na pomennonickie domy podcieniowe z przełomu XVIII i XIX wieku oraz ruiny gotyckiego kościoła z XIV wieku - niegdyś najokazalszego na Żuławach Gdańskich -spalonego w 1945 roku przez żołnierzy Armii Czerwonej. Zachowały się jego zewnętrzne mury i część wieży. Na terenie przykościelnego cmentarza odrestaurowano kaplicę rodziny Wessel i kilka ewangelickich nagrobków z XVIII i XIX wieku. 

Leżący na Kociewiu Tczew jest jednym z najstarszych miast pomorskich. Znaleziska archeologiczne wskazują, że jego okolice były zasiedlone przez człowieka już około 3000-1700 lat p.n.e. Pierwsza źródłowa wzmianka o Tczewie pochodzi z 1198 roku, kiedy to książę świecki Grzymisław nadał dobra ziemskie zakonowi joannitów. Osada wymieniona jest w dokumencie jako Trsow. W późniejszych źródłach występuje ona także pod nazwami Derszewo, Dërszewo lub Dirschau. 

Rosnące znaczenie gospodarcze Wisły zadecydowało o budowie zamku i przeniesieniu stolicy księstwa przez Sambora II (1211-1277) z Lubiszewa do Tczewa na przełomie 1252 i 1253 roku. Ewenementem w skali kraju był fakt powstania w Tczewie rady miejskiej już w 1258 roku, a więc na dwa lata przed nadaniem osadzie praw miejskich. Ostatni władca Pomorza Gdańskiego książę Mszczuj II (Mestwin II) w roku 1289 sprowadził do Tczewa dominikanów, którzy zbudowali w mieście swój kościół i zespół klasztorny.

W roku 1308 Pomorze Gdańskie wraz Tczewem zostało opanowane przez Krzyżaków. Organizacja miejska przestała wówczas istnieć na ponad pół wieku. Dopiero bowiem w latach 1364-1383 Krzyżacy nadali miastu przywileje, regulujące zakres praw i obowiązków mieszczan w stosunku do Zakonu. W roku 1410, po bitwie grunwaldzkiej, miasto na krótko znalazło się w rękach polskich. I pokój toruński z 1411 roku pozostawił jednak Tczew i całe Pomorze w granicach państwa zakonnego. W roku 1440 Tczew przystąpił do Związku Pruskiego, a po wojnie trzynastoletniej (1454-1466), na mocy II pokoju toruńskiego został przyłączony do Polski. Od roku 1468 miasto było siedzibą starostwa niegrodowego oraz powiatu.

W roku 1577 miał miejsce, spowodowany nieostrożnością żołnierzy Stefana Batorego, wielki pożar, który prawie doszczętnie zniszczył miasto. Przetrwały tylko budowle sakralne. Odbudowane ze zgliszcz miasto odwiedził w 1623 roku król Zygmunt III Waza. W czasie wojen ze Szwecją w XVII wieku i w okresie wojny północnej (1700-1721) miasto ucierpiało od przeciągających tędy obcych wojsk.

Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim. Ośrodkiem polskiej kultury w mieście pozostawali dominikanie (do kasaty zakonu w 1818 roku). W lutym 1807 roku miasto zostało zdobyte przez żołnierzy armii napoleońskiej, dowodzonych przez generała Henryka Dąbrowskiego. Na rozkaz Napoleona miasto zostało oszańcowane i umocnione, a sam Cesarz kilkakrotnie przebywał w Tczewie. Po upadku Powstania Listopadowego w Tczewie przebywali internowani przez władze pruskie powstańcy, z których część osiedliła się w mieście na stałe.

W I połowie XIX wieku Prusacy rozebrali część murów obronnych z basztami i bramami wjazdowymi, połowę fortyfikacji z czasów szwedzkich i napoleońskich, a także zniszczony już zamek tczewski. Od połowy XIX wieku Tczew zaczął się rozwijać, jako ośrodek przemysłowy oraz ważny węzeł kolejowy i drogowy. W latach 1851-1857 zbudowano pierwszy most na Wiśle. Wkrótce przestał on wystarczać i w latach 1888-1890 wybudowano tuż obok niego drugi most. Przejął on funkcję mostu kolejowego. W II połowie XIX i na początku XX wieku w Tczewie powstały: młyn parowy, fabryka maszyn Muscata, fabryka i warsztat naprawy maszyn Kriesela, fabryka wyrobów metalowych Kelcha, królewski zakład budowy maszyn, odlewnia żelaza, wytwórnie wyrobów cementowych Hoffmana, dwie cukrownie, fabryka wafli, browar, gazownia, wodociągi, zakłady kanalizacji, wodociągi miejskie. Rozwinął się też handel zbożem oraz żegluga na Wiśle. W okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości powstały w Tczewie liczne organizacje polskie: Ochotnicza Straż Pożarna, Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Bank Ludowy, Towarzystwo śpiewacze św. Cecylii. Oparciem polskości był Kościół Katolicki.

W styczniu 1920 roku do Tczewa wkroczyły oddziały "Błękitnej Armii" generała Józefa Hallera. W tym samym roku komandor Antoni Garnuszewski zorganizował w Tczewie Państwową Szkołę Morską, która miała tu siedzibę do czasu przeniesienia do Gdyni w 1930 roku. W roku 1926 powstał w mieście port rzeczno-morski. Szczególnie korzystne dla portu tczewskiego były lata 1926-1928 - okres szczytowej koniunktury na polski węgiel, spowodowanej długotrwałym strajkiem angielskich górników. Po roku 1928 port w Tczewie stracił na znaczeniu z racji uruchomienia portu gdyńskiego. Żegluga na Wiśle jednak nie ustała. Dziesiątki barek i holowników przepływało przez Tczew codziennie. Odbywał się też regularny ruch pasażerski. Od roku 1930 stacjonował w Tczewie 2 Batalion Saperów, który na wypadek wojny miał jak najdłużej przeciwstawić się Niemcom oraz wysadzić mosty na Wiśle. 

Po wybuchu wojny, walki w obronie miasta trwały tylko jeden dzień - 1 września 1939 roku. Żołnierze polscy wykonali jednak swoje zadanie. Na rozkaz ppłk. Stanisława Janika - mosty zostały zniszczone. Uniemożliwiono w ten sposób przegrupowanie Niemcom w celu przeprowadzenia skrzydłowego uderzenia na linię Bugu. 2 września 1939 roku do Tczewa wkroczyły wojska hitlerowskie. Rozpoczęła się okupacja - czas mordów i represji dla wielu mieszkańców. Na terenie miasta utworzono obozy dla jeńców angielskich i francuskich oraz obóz pracy dla Polaków. Działały różne organizacje konspiracyjne ruchu oporu (m.in. Armia Krajowa i Gryf Pomorski). 12 marca 1945 roku Tczew został zdobyty przez jednostki 2 Armii Uderzeniowej II Frontu Białoruskiego.

Po II wojnie światowej Tczew należał do najbardziej zniszczonych przez działania frontowe miast Pomorza Gdańskiego. Praktycznie, nie ostała się żadna zdolna do produkcji fabryka. Podjęto najpierw trud odbudowy, a następnie rozbudowy miasta, które obecnie liczy ponad 60 tysięcy mieszkańców. Dziś w mieście istnieje szereg przedsiębiorstw przemysłu elektromaszynowego, maszynowego, stoczniowego, metalowego, spożywczego, budownictwa wodnego i mostowego. 

Wśród morenowych wzgórz, które meandrami przemierza rzeka Wierzyca, leży małe, przeurocze kociewskie miasteczko o nazwie Pelplin. Kryje ono w sobie niezliczone skarby kultury i sztuki wielu pokoleń. Co roku przyciąga setki turystów specyficzną, nieco nostalgiczną atmosferą sprzyjającą niespiesznym wędrówkom, spokojnym spacerom oraz wartościowemu wypoczynkowi.

Historia Pelplina nierozerwalnie związana jest z zakonem cystersów, przybyłych tu z Bad Doberan w Meklemburgii. Na jej kartach Pelplin pojawił się w 1274 roku, w dokumencie wystawionym w Świeciu przez księcia pomorskiego Mszczuja (Mestwina) II, który nadał zakonnikom wieś zwaną Polplin wraz z obszarem zawartym między rzekami Wierzycą, Jonką i Węgiermucą. Od tej pory ziemie pelplińskie złączyły się ze światem duchowym. Pomiędzy XIII i XVI wiekiem cystersi wznieśli trójnawową świątynię  oraz zabudowania klasztorne i gospodarcze. Jak pisał w swojej kronice Jan Długosz: "Klasztor ten był tak piękny i znakomity ze względu na wzniesione w nim budowle i mury, że łatwo budził u wszystkich śmiertelnych podziw".

W roku 1433 klasztor pelpliński padł ofiarą najazdu czeskich „sierotek” – radykalnego odłamu husyckich taborytów pod wodzą Jana Čapka z Sán. W roku 1626 gościł tu król szwedzki Gustaw II Adolf, a w roku 1677 - król Jan III Sobieski. 

W 1821 roku papież Pius VII bullą "De salute animarum" powiększył diecezję chełmińską i przeniósł jej stolicę z Chełmży do Pelplina. Wprawdzie o status ten ubiegały się także Toruń i Chełmno, lecz rząd pruski wybrał Pelplin w obawie, by większe ośrodki miejskie nie stały się ośrodkami polskiego życia narodowego. Miało to ogromne znaczenie dla niewielkiej wówczas wioski. O ile w 1780 roku Pelplin zamieszkiwało zaledwie 318 osób, to już w 1855 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1300. Wyższe Seminarium Duchowne, założone w Chełmnie w 1630 roku, przeniesiono do Pelplina w 1829 roku. W 1836 roku, dzięki staraniom ówczesnego biskupa Anastazego Sedlaga, otwarto w Pelplinie Collegium Marianum - wówczas jedyną na terytorium zaboru pruskiego polską szkołę średnią. Uczono w niej języka i historii polskiej oraz rozmawiano po polsku. W 1931 roku, kiedy Pelplin liczył 4200 mieszkańców, nadano mu prawa miejskie.

Wybuch II wojny światowej otworzył najbardziej tragiczny rozdział w historii Pelplina. Seminarium duchowne pełniło funkcję więzienia, w którym przesłuchiwano torturowanych więźniów. 20 października 1939 roku, po krwawej procesji, która przeszła przez miasto, zginęli pelplińscy profesorowie, kanonicy i pracownicy Kurii, którzy znajdowali się na miejscu. Zginęło także kilku świeckich obywateli Pelplina. 7 marca 1945 roku położył kres okupacji hitlerowskiej.

W 1992 roku Pelplin stał się stolicą diecezji pelplińskiej. Pierwszym biskupem ordynariuszem nowej diecezji został ks. prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga.

Miasto nie bez powodu często nazywane jest Kulturową Stolicą Kociewia. Odbywa się tu wiele imprez o charakterze ogólnopolskim m.in.:

- Pomorski Festiwal Poetycki im. ks. Janusza St. Pasierba,
- Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej, 
- Jarmark Cysterski,

a także wiele imprez regionalnych.

Największą atrakcją turystyczną Pelplina jest Średniowieczny Pocysterski Zespół Zabytkowy, którego sercem jest Bazylika Katedralna z przełomu XIII i XVI wieku. Odrębną atrakcję Pelplina stanowią Muzeum Diecezjalne, Archiwum Diecezji Pelplińskiej oraz Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego, w których zgromadzono książki, starodruki, skarby malarstwa i rzeźby powstałe na Pomorzu. Najcenniejszym eksponatem jest jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Guttenberga (1453-1455) w oryginalnej, skórzanej oprawie Henryka Costera z XV wieku.

Gniew to jedno z najpiękniejszych nadwiślańskich miasteczek. Przechadzając się po jego wąskich i krętych uliczkach, pełnych tajemniczych zakamarków, okien i drzwi nie sposób nie zachwycić się, nie zadumać nad wielowiekową historią tego miejsca, nie poczuć średniowiecznej atmosfery grodu o nieco złowrogo brzmiącej nazwie. Gdy wjeżdża się do Gniewa od południa, już sama panorama miasta, zdominowana przez bryłę potężnego zamczyska z czterema wieżami i średniowiecznego, gotyckiego kościoła musi wzbudzić zachwyt. Położone na wysokim wzniesieniu, kontrastują czerwienią swych murów z zielonym stokiem wzgórza. Dawna kompozycja przestrzenna i układ urbanistyczny są wyraźnie widoczne w kształcie zabudowy. Zwiedzając Gniew, warto pamiętać, że jest on miastem, które może poszczycić się najcenniejszym w województwie pomorskim zespołem zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV wieku. Tym, co absolutnie wyróżnia Gniew spośród innych miast i miasteczek Pomorza, są datowane na XV wiek "gniewskie leby", czyli świetnie zachowane domy podcieniowe znajdujące się po zachodniej stronie rynku.

Pierwsze wzmianki o Gniewie w źródłach pisanych pochodzą z I połowy XIII wieku, choć tereny, na których leży miasto już od wieku X wchodziły w skład państwa Polan, a następnie monarchii pierwszych Piastów. Pierwotna nazwa miejscowości brzmiała Gmiew, choć w średniowieczu funkcjonowała też nazwa Wońsk oraz niemiecka nazwa Mewe. W okresie rozbicia dzielnicowego rządzili nią książęta świeccy. W roku 1229 dwaj z nich - synowie Mściwoja I - Sambor II i Świętopełk II Wielki przekazali gniewską osadę opactwu cystersów w Oliwie. W II połowie XIII wieku Sambor odebrał jednak Gniew cystersom i w zamian za pomoc, udzieloną mu przez Krzyżaków w rywalizacji ze Świętopełkiem, przekazał gród rycerzom Zakonu NMP. Zakon, dla którego była to pierwsza posiadłość na lewym brzegu Wisły, przejął gród ostatecznie w 1282 roku. Ważne położenie strategiczne zdecydowało o budowie zamku konwentualnego, obok którego w roku 1297 Krzyżacy lokowali miasto na prawie chełmińskim. W latach 1410-1466 miasto wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk, by ostatecznie po wojnie trzynastoletniej znaleźć się w granicach Polski. 

W roku 1626 podczas wojny polsko-szwedzkiej, w okolicach Gniewa doszło do starcia między siłami Rzeczypospolitej i Szwecji, zakończonego zwycięstwem wojsk Gustawa II Adolfa. W II połowie XVII wieku urząd starosty gniewskiego pełnił Jan Sobieski - późniejszy król, który wzniósł tu pałac dla swej żony Marii Kazimiery de la Grange d' Arquien (Marysieńki). Miasto podupadło na tle ogólnego kryzysu gospodarczego i politycznego Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, a po I rozbiorze Polski w 1772 roku znalazło się w zaborze pruskim.

W I połowie XIX wieku rząd pruski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę rozbiórkę bądź przebudowę większości dawnych zamków krzyżackich. Los ten podzielił też gniewski zamek. Przeznaczony został najpierw na koszary, później na spichlerz, a w końcu - po częściowej rekonstrukcji - na więzienie.

Po zakończeniu I wojny światowej, na mocy traktatu wersalskiego Gniew powrócił do Polski w 1920 roku. Zamek zajęła polska administracja, a później obiekt przejęło wojsko. W lipcu 1921 roku, w niewyjaśnionych okolicznościach, wybuchł na zamku pożar, który doszczętnie zniszczył trzy skrzydła i częściowo skrzydło południowe. Zamek uzyskał status trwałej ruiny.

W trakcie II wojny światowej, niemieccy okupanci w zachowanych pomieszczeniach południowego skrzydła zamku urządzili więzienie przejściowe dla ludności polskiej wysiedlanej z Pomorza. Pod koniec wojny oddziały niemieckie osłaniające ewakuację i odwrót z Gdańska zażarcie broniły Gniewa, który został zajęty przez Rosjan dopiero 7 marca 1945 roku.

Po wojnie, pod koniec lat 60. XX wieku podjęto próbę odbudowy najważniejszego gniewskiego zabytku - zamku krzyżackiego. Postępujące prace przerwał kryzys gospodarczy w II połowie lat 70. Ponowne prace podjęto dopiero na początku lat 90. XX wieku. Ówczesny właściciel zamku - Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury wraz z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku opracował koncepcję adaptacji możliwych do odbudowy skrzydeł zamkowych na funkcje muzealne, hotelowe, gastronomiczne i konferencyjne. W latach następnych wykonano stropy w skrzydłach zachodnim i wschodnim, dokonano adaptacji wnętrz. Skrzydło wschodnie zaadoptowano na dormitorium, mające charakter schroniska młodzieżowego. W skrzydle zachodnim znajdują się sale wystawowe oddziału Muzeum Archeologicznego w Gdańsku oraz sala konferencyjna. W 1997 roku kaplicy, znajdującej się w skrzydle południowym, przywrócono charakter sakralny. Wciąż jeszcze trwają prace w skrzydle północnym. Organizowane na zamku od 1992 roku spektakle i inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie sprawiły, że uznawany jest on za jeden z głównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.